Mark Rutte heeft wel degelijk een visie, hoezeer hij het in zijn Schoo-lezing ook ontkende. De premier hield een speech waarin duidelijk de echo van de jaren tachtig doorklonk: meer markt en eigen verantwoordelijkheid. De overheid moet afstand houden, mensen moeten problemen vooral zelf oplossen. Het is onzin dat Rutte geen visie zou hebben, zijn opvattingen zijn alleen achterhaald. Daarmee toonde de premier ook waarom zijn kabinet geen antwoord heeft op de huidige crisis.
Positief getroffen was ik door de opmerkingen van de premier over de noodzaak om ‘het bezielde verband’ tussen mensen te versterken. Tijdens de Algemene Beschouwingen van vorig jaar vroeg ik Rutte naar zijn opvatting van de samenleving. Destijds kwam de premier niet verder dan opmerkingen over ondernemerschap, handel drijven en geld verdienen, zaken die allemaal heel belangrijk zijn, maar toch niet het wezen kunnen zijn van een samenleving.
Nu lijkt Rutte te erkennen dat een samenleving meer is dan een groep individuen die hun eigenbelang nastreven, dat samen leven betekent dat je ook moet samenwerken en moet delen. Lotsverbondenheid, solidariteit en onderling vertrouwen ontstaan niet altijd vanzelf, maar moeten soms ook worden georganiseerd. Bovendien heeft de premier zichzelf niet de vraag gesteld waarom onze samenleving is geïndividualiseerd en sociale verbanden zijn verdwenen.
Toegankelijke zorg en goed onderwijs voor iedereen zijn niet alleen noodzakelijk voor elk individu, maar ook voor de samenleving als geheel. Ze bevorderen het gevoel van lotsverbondenheid. Sociale regelingen, zoals veilige pensioenen voor ouderen of blijvende ondersteuning voor werklozen, bevorderen de onderlinge solidariteit tussen mensen. Goede publieke voorzieningen versterken het vertrouwen van mensen in de samenleving – en daarmee in elkaar.
Rutte spreekt ook de wens uit van een ‘hechtere samenleving’, maar lijkt zelf niet bereid daarvoor verantwoordelijkheid te nemen. Als de overheid haar handen verder aftrekt van de samenleving, zo stelt de premier, zullen mensen zelf verantwoordelijkheid nemen en zullen vanzelf ‘bezielde verbanden’ ontstaan. De premier maakt zich er wel erg gemakkelijk vanaf, als een tuinman dit gelooft dat bloemen vanzelf gaan bloeien als je maar stopt met water geven.
Een soortgelijke houding toont Rutte op het terrein dat hem het meest aan het hart gaat: onze economie. In de Schoo-lezing spreekt de premier warme woorden over onze banken en multinationals, die ons land uit de crisis zouden moeten halen. Daarbij lijkt hij helemaal voorbij te gaan aan de verantwoordelijkheid van de politiek. Alsof de ontwikkeling van de economie een autonoom proces is, waar de politiek zich zo weinig mogelijk mee moet bemoeien.
Rutte lijkt voorbij te gaan aan het feit dat deze crisis juist is ontstaan door besluiten van politici, die besloten het toezicht op financiële instelling af te bouwen en de financiële markten alle ruimte te geven. Juist van een liberale premier zou je mogen verwachten dat hij beseft dat je markten moet reguleren, om publieke belangen te borgen. Dat vertrouwen vaak begint in de portemonnee: dat mensen die weinig vertrouwen hebben in de economie, ook minder vertrouwen hebben in elkaar.
De dag nadat de premier hoog opgaf over de kracht van onze economie, maakte ons land een duikeling op de lijst van het ‘World Economic Forum’. Belangrijkste oorzaak is het bezuinigingsbeleid van dit kabinet, dat een rem zet op het economisch herstel. Ook in het economisch beleid heeft het kabinet Rutte wel degelijk een visie: bezuinigen. Maar ook dit is een achterhaalde visie, die door economen en ondernemers, maar ook door IMF en OESO hard wordt afgewezen.
Rutte verwijst in de Schoo-lezing naar zijn vormingsjaren. Dat was in de jaren tachtig, toen neoliberale opvattingen over politiek en samenleving hun opwachting maakten. Dit beleid van meer markt en eigen verantwoordelijkheid brak definitief door onder de Paarse kabinetten in de jaren negentig. Na de val van het tweede Paarse kabinet werd Rutte staatssecretaris onder Balkenende en later premier. Door de jaren heen is Rutte steeds trouw gebleven aan zijn politieke visie en zijn politieke idealen.
‘We moeten veranderen en oude zekerheden loslaten om nieuwe zekerheden binnen het bereik van mensen te brengen’, zei Rutte in zijn Schoo-lezing. Dat lijkt me een goed besluit. We kunnen onze problemen niet oplossen met hetzelfde beleid dat ons deze problemen heeft gebracht. We kunnen ons niet uit de crisis bezuinigen, groei ontstaat alleen als we investeren. Investeren in de economie, maar ook in de samenleving. Als we willen dat mensen verantwoordelijkheid nemen voor elkaar, zal de politiek eerst verantwoordelijkheid moeten nemen voor ons allemaal.
Emile Roemer is fractievoorzitter van de SP in de Tweede Kamer
