Een jaar nadat de euro er werd ingevoerd is Letland vanaf 1 januari voorzitter van de Raad van de Europese Unie. Naast de status als voetbaldwerg en de angst die er heerst voor Rusland, is er weinig bekend over het jonge euroland. Als er iets is waar het land zich mee profileert – zij het soms clichématig, zoals de kaas en de tulpen bij ons – is het barnsteen, het Baltische goud.
Wat de klomp is voor Nederland, is barnsteen voor Letland. Het mineraal is een cultuurdrager en is erg in trek bij toeristen. De souvenirfunctie heeft barnsteen een clichématig imago gegeven waardoor de waardering ervan onder Letten is afgenomen. In 2014, het jaar dat Riga culturele hoofdstad van Europa was, is geprobeerd de veelzijdigheid van barnsteen te belichten. Voor aandacht uit de rest van de wereld, maar ook om Letten weer trots te maken op hun dzintars.
Met een beetje geluk vind je een brokje tijdens een strandwandeling langs de Letse kust: barnsteen. Of amber, zoals de internationale en alom geaccepteerde naam van deze fossiele hars luidt. De Letten noemen het dzintars. Een stormachtige zuidwestenwind maakt het lichte mineraal los van de bodem van de zee. Dat barnsteen ook wel ‘het Baltische goud’ wordt genoemd doet al vermoeden hoe waardevol het is voor Letland. Voor toerisme en economie, maar ook voor de historie en folklore.
Op de zuivelafdeling van de supermarkt wordt smeerkaas verkocht met de naam Dzintars, de caissière die het kuipje aanslaat zou wel eens Dzintra kunnen heten en haar parfum heeft ze vrijwel zeker gekocht bij een filiaal van parfumerieketen Dzintars. Barnsteen is overal en vooral in het oude centrum van Riga word je doodgegooid met kraampjes en winkels vol honingkleurige souvenirs.
De barnsteendichtheid was afgelopen jaar nog hoger, daar Riga was verkozen tot culturele hoofdstad van Europa. Een deel van de activiteiten – van exposities tot een modecompetitie – vond plaats binnen het thematische project Amber Vein.
Aan de curator van Amber Vein, Vita Timermane-Moora, wordt vaak gevraagd waarom juist Riga pronkt met barnsteen. “Het mineraal wordt namelijk ook gevonden in Litouwen, langs de Poolse kust, in Kaliningrad”, verklaart de Letse. “Voor barnsteen is niet slechts één centrale plaats. Als handelsstad had Riga echter een belangrijke plaats langs de eeuwenoude barnsteenroute, die hier begon en uitliep naar alle uithoeken van Europa en de rest van de wereld. Door die handelsroute maakte Letland eeuwen geleden al deel uit van een Europees samenwerkingsverbond, net als nu met de euro.”
Die eeuwenoude trots heeft zijn weerslag gehad op de ontwikkeling van de Letse samenleving, ziet de curator. “Loop rond in dit land en je ziet hoezeer de term dzintars ingebed is in het dagelijks leven. Barnsteen is meer dan een mineraal. Het is een concept, een symbool. Daarom scharen we ook activiteiten met jazz en mode onder Amber Vein: dat is onze bijdrage aan de wereld – zoals barnsteenhandel dat ooit was.”
Eén van de vele verkooppunten van barnsteen in het historische centrum van Riga.
Rond Rigese bezienswaardigheden als House of the Blackheads en vestingwerk Jackob’s Barracks heeft een toerist de barnsteenwinkels voor het uitkiezen. Het mineraal is veelal verwerkt in sieraden, maar ook schaakstukken en Christusbeelden van barnsteen zijn verkrijgbaar. Navraag leert dat vooral Russen en Chinezen niet besparen op zulke souvenirs.
Buiten het toeristische epicentrum van de hoofdstad is het een stuk moeilijker om zulke verkooppunten te vinden. Zo moet je op de Central Market, de grootste bazaar van Europa en een plek waar veel inwoners van Riga hun dagelijkse boodschappen doen, goed zoeken om barnsteen te vinden tussen de gevierendeelde granaatappels en de vissen die spartelend in ijsbakken naar hun dood toeleven.
In de kraam van Marika Cirkse liggen vooral hangers van amethist en opaal. “Barnsteen is niet interessant voor Letten”, zegt de sieradenverkoopster, “met name voor jongeren niet. Sieraden zijn al in de familie en worden van generatie op generatie overgedragen. Bovendien vinden veel Letten zelf barnsteen langs de kust”.
Van onder de toonbank haalt Cirkse een rieten mandje tevoorschijn. Er zit wisselgeld in en een ruwe gelige klomp barnsteen. Het mineraal is onbewerkt en ziet er minder kostbaar uit dan de variant die je aantreft in de etalages van souvenirshops. “Al vijfendertig jaar draag ik dit bij me”, vertelt Cirkse glimlachend. “Gevonden toen ik ging zwemmen in de zee bij Liepaja.” Ze buigt zich voorover alsof ze een geheimpje vertelt. “Als je de échte barnsteentraditie wilt zien moet je naar Liepaja.”
Letten laten zich fotograferen als een fossiel in barnsteen bij een evenement voor de aftrap van Riga als culturele hoofdstad.
De stad aan de westkust, op zo’n tweehonderd kilometer van Riga, is het traditionele barnsteenbolwerk van Letland. Na een storm staan in Liepaja mannen met schepnetten in de branding om het mineraal op te vissen. Binnenkort verrijst er in deze stad een concerthal in de vorm van een barnsteen. De lokale cocktail heet Amber City en op de wandelpromenade staat een zonnewijzer met duizenden stukjes barnsteen, gedoneerd door bewoners.
Maar Liepaja staat vooral bekend als de plek waar barnsteenbewerkers de kneepjes van het vak leerden op de kunst- en designschool. De 68-jarige Skaidrite Vasilevica studeerde er in de jaren zestig af en heeft nu haar werkplaats annex expositieruimte in het ambachtshuis van Liepaja. “Ik werk alleen met barnsteen dat hier langs de kust is gevonden”, roept ze boven haar gierende polijstmachine uit. De sieradenmaakster pakt een transparante oranje staaf ter grootte van een zuurstok. “Dit type barnsteen wordt in Kaliningrad gesmolten en samengeperst. Het is makkelijk te bewerken, maar ik werk er niet mee. Ik doe liever moeite met de gedachte dat ik met puur materiaal werk.”
Nadat Vasilevica armbanden en kettingen van eigen makelij heeft getoond, loopt ze terug naar haar werkbank. Naast de boormachine ligt een hoopje gruis waar ze haar vinger in doopt. “Mijn dochter begint niet aan barnsteenbewerking omdat ze weet dat je er wondjes op je handen van krijgt. Maar kijk,” zegt Vasilevica terwijl ze haar gladde handpalmen toont, “ziet er gaaf uit toch? Van dit poeder maak ik crème dat ik erop smeer en dat houdt de huid jong.”
Ook in een naastgelegen atelier is het moeilijk om jeugd naar de barnsteenwerkplaats te lokken. “Slijpen is leuk voor een kwartier, dan gaat de interesse weer naar de smartphone”, mompelt Austra Ziemele. Met haar zeventig jaar mag ze met pensioen maar daar piekert ze niet over. “Niet alleen omdat mijn pensioen mager is. Omdat er geen verjonging komt op de werkplaats, is dit een bedreigd beroep. Als ik stop verdwijnt deze plek en daar is het me te dierbaar voor.”
Op de kunst- en designschool van Liepaja wordt al twintig jaar geen barnsteenbewerker meer opgeleid, bekent Aija Vidnere. Op haar bureau staat een doos met examenwerken uit de jaren vijftig. “Interesse voor werken met barnsteen is er niet meer onder jeugd”, stelt de onderwijsmethodist. “Ik denk omdat er een Sovjettintje aan zit. Voor de Letse onafhankelijkheid ging het vooral om de grote productie en industrialisatie, niet om artistieke expressie en design. Dat is erg in zwang en daarom kiezen de leerlingen van nu voor multimedia of mode.”
Barnsteen doet het in Letland goed in musea en om nekken.
Op de afdeling metaalbewerking is pas nog wel een project gedaan met barnsteen, weet Vidnere via docent Edijs Abelis. “Dat was eenmalig. Op de afdeling metaal komt barnsteen niet meer voor. Alhoewel, ik heb een armbandje waar barnsteen in verwerkt zit.” Abelis stroopt zijn mouw op en toont een witte draad om zijn pols. “Gekregen op de textielafdeling, daar maken ze er nachtjapons van. Het is een draad waar kleine stukjes barnsteen in verwerkt zijn. Een barnsteendraad, dat klinkt zo innovatief en tof, dat wil ik graag bij me dragen.”
De vaardigheidsdocent in Liepaja is niet de enige fan van de barnsteendraad. Dat een traditioneel handelswaar met een steeds stoffiger imago op wetenschappelijke wijze nieuw leven wordt ingeblazen kan rekenen op interesse uit de hele wereld.
Ook in eigen land doet de uitvinding van wetenschapper Inga Lasenko harten sneller kloppen; in het bidbook van Riga als culturele hoofdstad van Europa wordt aan de barnsteendraad gerefereerd als toonbeeld van innovatie. “Haar product symboliseert onze kennis”, zegt curator Timermane-Moora. “Daar mag Letland trots op zijn.”
De waardering voor Lasenko’s werk blijkt uit de onderscheidingen die haar academische prijzenkast vullen. De aan de technische universiteit van Riga verbonden onderzoeker houdt kantoor in een buitenwijk van de hoofdstad en heeft daar onder andere een gouden medaille van de Wereldorganisatie van Intellectueel Eigendom liggen. “Als enige Letse vrouw”, meldt ze er trots bij.
Hoewel het toonbeeld van Letse innovatie ligt de oorsprong van het idee voor de barnsteendraad in de Egyptische oudheid. Lasenko: “In de bibliotheek van Caïro las ik in een boek over hoe Egyptenaren probeerden kunstmatige bloedvaten te maken van barnsteen.” Dit prikkelde Lasenko om te beginnen aan de experimenten die leidden tot de ontwikkeling van de barnsteendraad, die wordt gevormd van minuscule barnsteenbrokjes en polyamide.
“Ik gebruik alleen de Baltische variant van barnsteen. In de chemische samenstelling daarvan komen namelijk geen zouten en metalen voor, met als gevolg dat de barnsteendraad makkelijker te gebruiken is voor medische doeleinden”, legt de wetenschapper uit. De barnsteendraad bevordert de regeneratie van de huid en wordt gebruikt in bijvoorbeeld pleisters en hechtingen. “De mode-industrie is ook erg geïnteresseerd in het materiaal”, voegt Lasenko toe. “Voor de president is pas nog een shawl gemaakt van de barnsteendraad.”
Lasenko’s assistent klopt op de deur: er zijn gasten voor haar. Een moment later komen twee Italiaanse mannen haar kantoor binnen. “Wij zijn distributeurs van de barnsteendraad en zijn naar Letland gekomen om een reclamespotje te maken”, vertelt de Italiaan die Engels spreekt. Op de vraag waar de draad voor gebruikt wordt in het zuiden, knikt hij naar zijn strak in pak gestoken collega. “Italië is het land van de mode hè. Ontwerpers zijn idolaat van een innovatief product als de barnsteendraad.”
De Italianen zijn al overtuigd van wat het Baltische goud in petto heeft, nu de Letten nog zien te overtuigen van de veelzijdigheid van hun dzintars. Nu de schijnwerpers dankzij de status van culturele hoofdstad weer op het mineraal staan, zijn er voor de Let mogelijkheden te over om barnsteen weer in het hart te sluiten als nationale trots. Net als vroeger.
